Civitas et urbs

Szczecin od średniowiecza do współczesności. Kwartał I

um zachpomMNiSW LOGOMKiDN LOGONPRH LOGO

um zachpomMNiSW LOGOMKiDN LOGONPRH LOGO

Metale

Gród, czyli osada otoczona wałami obronnymi, postał w Szczecinie, na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym, w okresie halsztackim D i został wzniesiony przez ludność wyróżnionej i nazwanej tak przez archeologów kultury łużyckiej (nazwę utworzono od pierwszych odkryć osad tej kultury na Łużycach). Było to osiedle o powierzchni około 1,5 ha (100 na 150 metrów), o intensywnej zabudowie mieszkalnej i gospodarczej. Po pewnym czasie (po upływie 50–150 lat) ówczesna ludność opuściła swoje siedziby i aż do początków VIII wieku naszej ery teren ten pozostawał niezamieszkały. Połowa VIII – połowa XIII wieku Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym pojawiają się, według najnowszych ustaleń, w 2. ćwiartce VIII wieku (lata 725–750). Początkowo jest to rolnicza osada otwarta o luźnej zabudowie zajmującej krawędź wzgórza zwróconą ku rzece. Od połowy IX wieku otoczona umocnieniami drewniano-ziemnymi zabudowa obejmuje także pozostałą część wzgórza i stopniowo się zagęszcza. Około połowy X wieku osadnictwo pojawia się u podstawy wzgórza, na terenach nadrzecznych, osada na wzgórzu staje się regularnie zabudowana, pojawiają się ulice, całość nabiera charakteru wczesno miejskiego. Od schyłku XI wieku całość osadnictwa otoczono wałami obronnymi obejmującymi zamieszkały teren od trzech stron: północy, zachodu i południa, ustalono sieć ulic, stabilizuje się działka osadnicza. Na północ i południe pojawiają się otwarte przedmieścia. W początkach XII wieku w Szczecinie na Wzgórzu Zamkowym funkcjonuje dwór pierwszego historycznego księcia pomorskiego  Warcisława I. Po misjach biskupa Ottona z Bambergu (późniejszego świętego) w latach 20. XII wieku rozpoczyna się faza konwersji na chrześcijaństwo. Wówczas także Szczecin wchodzi w zależność lenną od Polski Bolesława Krzywoustego. Ten wczesnomiejski okres kończy się u schyłku 1. połowy XIII wieku, kiedy miastu nadano przywilej lokacyjny.

Skarb przedmiotów wykonanych z brązu - Skarb przedmiotów wykonanych z brązu  Został znaleziony w 1973 roku podczas prac związanych z odbudową zamku na dziedzińcu głównym. Składają się na niego całe przedmioty, jak siekierka z tulejką (do mocowania drewnianego styliska) i uszkiem, pięć kółek o różnej wielkości oraz spirala, jak również złom i surowiec: fragmenty taśmowej bransolety spiralnej zdobionej zygzakiem z tłoczonych punktów, ułamki naczynia, naszyjnika skośnie żłobkowanego, drugiej siekierki, taśmy i kółka. Wszystkie brązy były umieszczone w glinianym naczyniu. Skarb jest datowany na początek epoki żelaza, kiedy na Wzgórzu Zamkowym istniał gród ludności kultury łużyckiej. Jego mieszkańcy parali się odlewnictwem brązu, co poświadcza forma odlewnicza znaleziona w pobliskiej ziemiance.

Gród, czyli osada otoczona wałami obronnymi, postał w Szczecinie, na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym, w okresie halsztackim D i został wzniesiony przez ludność wyróżnionej i nazwanej tak przez archeologów kultury łużyckiej (nazwę utworzono od pierwszych odkryć osad tej kultury na Łużycach). Było to osiedle o powierzchni około 1,5 ha (100 na 150 metrów), o intensywnej zabudowie mieszkalnej i gospodarczej. Po pewnym czasie (po upływie 50–150 lat) ówczesna ludność opuściła swoje siedziby i aż do początków VIII wieku naszej ery teren ten pozostawał niezamieszkały. Połowa VIII – połowa XIII wieku Najstarsze ślady osadnictwa słowiańskiego na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym pojawiają się, według najnowszych ustaleń, w 2. ćwiartce VIII wieku (lata 725–750). Początkowo jest to rolnicza osada otwarta o luźnej zabudowie zajmującej krawędź wzgórza zwróconą ku rzece. Od połowy IX wieku otoczona umocnieniami drewniano-ziemnymi zabudowa obejmuje także pozostałą część wzgórza i stopniowo się zagęszcza. Około połowy X wieku osadnictwo pojawia się u podstawy wzgórza, na terenach nadrzecznych, osada na wzgórzu staje się regularnie zabudowana, pojawiają się ulice, całość nabiera charakteru wczesno miejskiego. Od schyłku XI wieku całość osadnictwa otoczono wałami obronnymi obejmującymi zamieszkały teren od trzech stron: północy, zachodu i południa, ustalono sieć ulic, stabilizuje się działka osadnicza. Na północ i południe pojawiają się otwarte przedmieścia. W początkach XII wieku w Szczecinie na Wzgórzu Zamkowym funkcjonuje dwór pierwszego historycznego księcia pomorskiego  Warcisława I. Po misjach biskupa Ottona z Bambergu (późniejszego świętego) w latach 20. XII wieku rozpoczyna się faza konwersji na chrześcijaństwo. Wówczas także Szczecin wchodzi w zależność lenną od Polski Bolesława Krzywoustego. Ten wczesnomiejski okres kończy się u schyłku 1. połowy XIII wieku, kiedy miastu nadano przywilej lokacyjny.

Rak żelazny - Rak żelazny. Przedmiot ten, inaczej zwany „żabką”, ułatwiał poruszanie się po śliskich powierzchniach, zwłaszcza po lodzie. Niekiedy raki zalicza się do standardowego wyposażenia rybackiego używanego w połowach zimowych. Podobne okazy z trzema lub czterema kolcami są znane z terenu całej Słowiańszczyzny, z bardzo licznych stanowisk o zróżnicowanej funkcji i chronologii. Mogły być mocowane do podeszew obuwia skórzanego lub kopyt końskich. W przypadku obuwia były umieszczane w specjalnych wycięciach, co jednoznacznie potwierdzają znaleziska archeologiczne ze szczecińskiego Podzamcza i ze Wzgórza Zamkowego. Inny z możliwych sposobów polegał na przytwierdzaniu raka do kawałka kory, która za pomocą sznurków był mocowany następnie wokół stopy. W ten prosty sposób użytkownik mógł uniknąć zniszczenia skórzanej podeszwy obuwia.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Gwóźdź żelazny z owalną główką i czworobocznym trzpieniem - Gwóźdź żelazny z owalną główką i czworobocznym trzpieniem. Gwoździe tworzą najliczniejszy zbiór przedmiotów żelaznych odkrytych w nawarstwieniach związanych z funkcjonowaniem zamku. Prezentowany okaz należy do grupy gwoździ z główką z każdej strony wykraczającej poza trzpień. Ich długość z reguły nie przekracza 5 centymetrów. Odkuwano je w specjalnych gwoździownicach. Służyły do łączenia elementów drewnianych lub mieszanych, np. drewniano-metalowych.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Grot bełtu o kwadratowym przekroju liścia - Grot bełtu o kwadratowym przekroju liścia. Żelazne groty z kwadratowym w przekroju liściem i kolistą tuleją stanowiły zakończenie bełtów – pocisków przypominających strzały, których używano do strzelania z kuszy. Bełty składające się z żelaznego grotu, drewnianego promienia i niekiedy też lotki korygującej tor lotu były krótsze od strzał, a ich siła rażenia zależała od rodzaju kuszy, siły naciągu, a także od masy samego bełtu. Ten typ uzbrojenia z upowszechnił się w średniowieczu na rozległych obszarach europejskich za wyjątkiem Rusi. W Szczecinie podobne groty znaleziono podczas wykopalisk na Wzgórzu Zamkowym oraz na Podzamczu.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Grot bełtu - Grot bełtu z czworobocznym w przekroju, długim liściem i długą tuleją. Bełty – pociski kuszy – różniły się między sobą długością promienia, obecnością lub brakiem lotki oraz wielkością żelaznego grotu. Obecność różnych typów grotów w nawarstwieniach związanych z funkcjonowaniem zamku książęcego świadczy nie tylko o zróżnicowaniu miotanych pocisków, lecz także rodzajach kuszy. W europejskich armiach kusznicy przetrwali do końca średniowiecza, do czasów wynalezienia i upowszechnienia się broni palnej, skutecznie wypierającej dotychczasowe uzbrojenie.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Klucze - Klucze. Eksponat składa się z dwóch jednakowych elementów wykonanych ze sztabek żelaznych z jednej strony zawiniętych w uszka, z drugiej rozklepanych do form płaskich blaszek. Elementy połączono ze sobą, nakładając jedno uszko na drugie. Być może są to formy „kluczy” otwierających nieskomplikowane zamki lub kłódki. Niemal identyczne przedmioty połączone małym kółeczkiem z kluczem piórowym znaleziono na terenie szczecińskiego suburbium.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Nóż żelazny - Nóż żelazny. Przednia część jego tylca (tylec do tępa część głowni noża – przeciwstawna do ostrza) jest skośnie ścięta, tylna prosta, a trzpień do osadzania trzonka dwustronnie wyodrębniony. Archeolodzy, opisując zabytki, zwracają uwagę na szczegółowy opis ich ukształtowania, gdyż zmienność wyróżnionych cech jest podstawą do określania chronologii. Tego typu noże są w Szczecinie niezmiernie rzadko spotykane. Na Wzgórzu Zamkowym znaleziono zaledwie trzy takie egzemplarze. Najstarsze pochodzą z warstwy z 2 połowy XI wieku. Ten egzemplarz został znaleziony w warstwie datowanej na 1. połowę – początek 2. połowy XIII wieku. Noże są podstawowymi narzędziami wielofunkcyjnymi wykorzystywanymi zarówno w gospodarstwach domowych, jak i warsztatach rzemieślniczych.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Nóż żelazny - Nóż żelazny. Ten eksponat należy do typu noży o głowni ostro zakończonej, powstałej w wyniku trójkątnie zbiegającego się ostrza i tylca. Trzpień jest dwustronnie wyodrębniony, ostro – pod kątem prostym od strony tylca – i łagodnie od strony ostrza. Na Wzgórzu Zamkowym takie noże stanowią niewielki odsetek i występują w warstwach o znacznej rozpiętości chronologicznej. Noże były mocowane  w drewnianych, rzadziej rogowych i kościanych oprawkach, wzmacnianych na końcach obrączkami wykonanymi z poroża, blachy lub drutu.

Okres ten to czasy przeniesienia stałej stolicy księcia do Szczecina. Barnim I już w latach 30. XIII wieku coraz częściej bywał w Szczecinie, a w okresie 1235–1243 przeniósł się tu na stałe. Prawdopodobnie krótko po tej dacie wzniesiono nowy dwór książęcy, przypuszczalnie na miejscu starego, zbudowanego przez Warcisława I. Pierwotnie zapewne był wzniesiony w konstrukcji szkieletowo-ramowej (to znaczy, że konstrukcję nośną stanowiły pionowe i poziome belki drewniane), co można wnosić z braku murowanych fundamentów oraz z obecności licznych odłamków cegieł odkrytych w nawarstwieniach z tego okresu, a stanowiących wypełnienie ścian. Koniec fazy wyznacza podjęcie budowy zamku gotyckiego przez Barnima III w 1346 roku.

Nóż żelazny - Nóż żelazny. Eksponat należy do typu noży o głowni ostro zakończonej, powstałej w wyniku trójkątnie zbiegającego się ostrza i tylca. Trzpień jest dwustronnie wyodrębniony, łagodnie zarówno od strony tylca, jak i ostrza. Na Wzgórzu Zamkowym w tym typie mieści się niewielki odsetek noży i występują one w warstwach o znacznej rozpiętości chronologicznej. Noże były mocowane w drewnianych, rzadziej rogowych i kościanych oprawkach, wzmacnianych na końcach obrączkami wykonanymi z poroża, blachy lub drutu. Są podstawowym narzędziem wielofunkcyjnym wykorzystywanym w gospodarstwie domowym i warsztatach produkcyjnych. Jest to zazwyczaj najliczniejsza kategoria zabytków.

Początek i koniec tego okresu wyznaczają ścisłe daty: rok 1346 odnoszący się do rozpoczęcia przez księcia Barnima III budowy murowanego, gotyckiego zamku, oraz rok 1575 określający zapoczątkowanie przez księcia Jana Fryderyka generalnej jego przebudowy w stylu renesansowej rezydencji. Program budowy gotyckiego zamku przewidywał wzniesienie kamiennego domu dla księcia, kościoła pod wezwaniem św. Ottona, muru cmentarnego, muru otaczającego podwórzec. W ciągu około 230 lat funkcjonowania na terenie zamku pojawiło się wiele innych obiektów, wznoszonych i rozbieranych w miarę potrzeb i konieczności.

Gwóźdź żelazny - Gwóźdź żelazny. Duże gwoździe z czworobocznym trzpieniem i lekko wypukłą główką pierwotnie owalną lub kolistą wykonywano w specjalnych gwoździownicach, w lokalnych kuźniach. Można je znaleźć w nawarstwieniach kulturowych o różnej chronologii – od średniowiecza do czasów nowożytnych. Nadawały się do łączenia elementów drewnianych mebli, stosowano je także w stolarce budowlanej. Dzięki ładnie uformowanej główce mogły być wykorzystywane nawet w widocznych miejscach.

Początek i koniec tego okresu wyznaczają ścisłe daty: rok 1346 odnoszący się do rozpoczęcia przez księcia Barnima III budowy murowanego, gotyckiego zamku, oraz rok 1575 określający zapoczątkowanie przez księcia Jana Fryderyka generalnej jego przebudowy w stylu renesansowej rezydencji. Program budowy gotyckiego zamku przewidywał wzniesienie kamiennego domu dla księcia, kościoła pod wezwaniem św. Ottona, muru cmentarnego, muru otaczającego podwórzec. W ciągu około 230 lat funkcjonowania na terenie zamku pojawiło się wiele innych obiektów, wznoszonych i rozbieranych w miarę potrzeb i konieczności.

Dzwon tzw. Srebrny - Dzwon tzw. Srebrny z zachowanym jarzmem.  Został odlany z brązu przez nieznanego z imienia ludwisarza. Charakteryzuje się gładkim płaszczem oddzielonym od wieńca żłobkami. Na szyi jest widoczna inskrypcja wykonana minuskułą gotycką, ujęta dwoma wąskimi pasami żłobków. Do 1988 roku dzwon Srebrny znajdował się na wieży zamkowej, skąd usunięto go z powodu złego stanu zachowania elementów mocujących. Prawdopodobnie należał do wyposażenia kościoła zamkowego pod wezwaniem św. Ottona.

Początek i koniec tego okresu wyznaczają ścisłe daty: rok 1346 odnoszący się do rozpoczęcia przez księcia Barnima III budowy murowanego, gotyckiego zamku, oraz rok 1575 określający zapoczątkowanie przez księcia Jana Fryderyka generalnej jego przebudowy w stylu renesansowej rezydencji. Program budowy gotyckiego zamku przewidywał wzniesienie kamiennego domu dla księcia, kościoła pod wezwaniem św. Ottona, muru cmentarnego, muru otaczającego podwórzec. W ciągu około 230 lat funkcjonowania na terenie zamku pojawiło się wiele innych obiektów, wznoszonych i rozbieranych w miarę potrzeb i konieczności.

Moneta - Moneta. Fenig (Schusselpfennig) bity w XVI wieku w Moguncji (Mainz). Fenigi te są nazywane miseczkowymi od techniki jednostronnego ich bicia. Moneta została wybita z lichego srebra zwanego bilonowym.

Początek i koniec tego okresu wyznaczają ścisłe daty: rok 1346 odnoszący się do rozpoczęcia przez księcia Barnima III budowy murowanego, gotyckiego zamku, oraz rok 1575 określający zapoczątkowanie przez księcia Jana Fryderyka generalnej jego przebudowy w stylu renesansowej rezydencji. Program budowy gotyckiego zamku przewidywał wzniesienie kamiennego domu dla księcia, kościoła pod wezwaniem św. Ottona, muru cmentarnego, muru otaczającego podwórzec. W ciągu około 230 lat funkcjonowania na terenie zamku pojawiło się wiele innych obiektów, wznoszonych i rozbieranych w miarę potrzeb i konieczności.

Moneta - Moneta. Fragment brakteata. Stan zachowania nie pozwala na bliższą identyfikację. Brakteaty to monety wybijane jednostronnie z cienkiej blaszki na miękkiej podkładce. Stempel odciśnięty wypukło na awersie pojawiał się jako wklęsły (negatyw) na rewersie. W postaci brakteatów bito przede wszystkim w XII–XIV wieku w środkowej Europie niskowartościowe denary.

Jest to okres w historii zamku obejmujący czasy od śmierci Bogusława XIV, poprzez okres władania szwedzkiego, aż do przejęcia przez władze pruskie (1720) i adaptację początkowo na cele rezydencji monarszej, a następnie administracji państwowej. Z późniejszych lat, z powodu wprowadzonej kanalizacji oraz systematycznej wywózki śmieci, pochodzi bardzo mało źródeł archeologicznych.

Ozdoba żelazna - Ozdoba żelazna. Fragment ozdoby. Metaloplastyka wykonana z żelaza w postaci spirali wzbogaconej o motyw liścia lub pióropusza. Mogła mieć zastosowanie jako ozdobna krata montowana w oknach czy drzwiach. Prawdopodobnie pochodzi ze skrzydła menniczego zamku.

Nożyce kabłąkowe - Nożyce kabłąkowe do cięcia skór i tkanin oraz strzyżenia owiec. Ten typ nożyc, nazywanych niekiedy owczymi, użytkowany jest nieprzerwanie od momentu wynalezienia ok. IV wieku p.n.e. aż po czasy współczesne, choć gdy w późnym średniowieczu Europejczycy zapoznali się z azjatyckimi nożycami dźwigniowymi zaczęły one tracić na znaczeniu. XIII wiek (opr. Andrzej Janowski).

Raki żelazne - Raki żelazne, nazywane niekiedy żabkami, to przedmioty osadzane pod podeszwami obuwia, ułatwiające poruszanie się po lodzie. XII–XIII wiek (opr. Andrzej Janowski)

Haczyki do wędek - Haczyki do wędki częściowo tordowane (skręcane wokół własnej osi). XII–XIII wiek (oprac. Andrzej Janowski)

Nóż żelazny - Nóż żelazny znaleziony bez oprawki rękojeści, reprezentuje powszechnie spotykane w XI–XIV wieku formy o prostym tylcu, ostrzu łagodnie wygiętym ku górze i obustronnie wyodrębnionym, czworobocznym trzpieniu. XII–XIII wiek (opr. Andrzej Janowski)

Okucie pochewki noża - Okucie skórzanej pochewki noża. XIII wiek (opr. Andrzej Janowski)

Okucie pochewki noża - Okucie ze stopu miedzi wzmacniające skórzaną pochewkę noża. XIII wiek (opr. Andrzej Janowski)