Civitas et urbs

Szczecin od średniowiecza do współczesności. Kwartał I

um zachpomMNiSW LOGOMKiDN LOGONPRH LOGO

um zachpomMNiSW LOGOMKiDN LOGONPRH LOGO

Drewno, kora, łyko

Przez wieki najbardziej reprezentacyjnym gmachem Szczecina była siedziba książąt pomorskich na wzgórzu zamkowym górującym nad miastem. Poszczególni władcy z książęcego rodu Gryfitów rozbudowywali i upiększali swą rezydencję. Gotycka budowla księcia Bogusława X z II połowy XV wieku została powiększona przez jego syna Barnima XI po 1530 i 1551 roku. Książę Jan Fryderyk zrealizował przebudowę w stylu renesansowym w latach 70-tych XVI stulecia, a książęta Filip II i Franciszek I poszerzyli dzieło przodków dobudowując w latach 1616-1619 nowe skrzydło od strony ul. Rycerskiej. Po wygaśnięciu rodu Gryfitów i przejęciu części Pomorza przez Szwecję, zamek stał się siedzibą królewskiego gubernatora, a od 1720 roku przedstawicieli władców Prus. Adaptacja zamku dla potrzeb wciąż rozrastającej się administracji spowodowała znaczne przekształcenia, widoczne na fotografiach z końca XIX i początku XX wieku. Pomimo to monumentalna bryła utrzymała elementy dawnej świetności przypominającej odległe czasy i tradycję książęcej przeszłości.

Ozdobny portal z dekoracyjnymi panopliami zdobił południowe wejście do zamku, dostępne z ul. Grodzkiej i Kuśnierskiej. Podczas remontu elewacji wieży zwanej więzienną w latach 1905-1906, odsłonięto i wyeksponowano maswerkową dekorację pochodzącą z czasów księcia Barnima XI. (MNS/A.Foto/15913) -

Przez wieki najbardziej reprezentacyjnym gmachem Szczecina była siedziba książąt pomorskich na wzgórzu zamkowym górującym nad miastem. Poszczególni władcy z książęcego rodu Gryfitów rozbudowywali i upiększali swą rezydencję. Gotycka budowla księcia Bogusława X z II połowy XV wieku została powiększona przez jego syna Barnima XI po 1530 i 1551 roku. Książę Jan Fryderyk zrealizował przebudowę w stylu renesansowym w latach 70-tych XVI stulecia, a książęta Filip II i Franciszek I poszerzyli dzieło przodków dobudowując w latach 1616-1619 nowe skrzydło od strony ul. Rycerskiej. Po wygaśnięciu rodu Gryfitów i przejęciu części Pomorza przez Szwecję, zamek stał się siedzibą królewskiego gubernatora, a od 1720 roku przedstawicieli władców Prus. Adaptacja zamku dla potrzeb wciąż rozrastającej się administracji spowodowała znaczne przekształcenia, widoczne na fotografiach z końca XIX i początku XX wieku. Pomimo to monumentalna bryła utrzymała elementy dawnej świetności przypominającej odległe czasy i tradycję książęcej przeszłości.

Szczecińskie ogrodnictwo miejskie dbało o roślinny wystrój Wałów Chrobrego, zdobiąc je latem potężnymi agawami i kwiatami w donicach oraz dekoracyjnymi roślinami rabatowymi. (MNS/R-413) -

W muzealnej kolekcji fotografii szczególną wartość posiadają zdjęcia, które utrwaliły stan miasta z okresu poprzedzającego zmiany w architekturze staromiejskiej, a przede wszystkim zniszczenia dokonane w końcu II wojny światowej. Historycy i konserwatorzy z zainteresowaniem wyszukują materiały ilustrujące najważniejsze obiekty zabytkowe, wygląd i wyposażenie kościołów, fotografie ważniejszych budowli miejskich, które dzisiaj z racji wieku i wartości architektonicznej otoczone są opieką konserwatorską. Dokumentacja ta posiada nieocenioną wartość, umożliwiając nie tylko poznanie niegdysiejszych zasobów miasta, ale także – jak choćby w wypadku szczecińskiego Podzamcza – odtworzenie wybranych budowli lub zniszczonych czy przekształconych detali. Spacer po ulicach Starego Miasta zaczynamy od najstarszego rejonu Podzamcza, przechodząc w stronę zamku oglądamy ciągi uliczek, pojedyncze kamieniczki i podwórka, szczególnie atrakcyjny dla dawnych fotografów rejon pl. Orła Białego i okolice kościoła św. Jakuba, skąd ul. Wyszyńskiego dochodzimy na skraj dawnego miasta do ul. Św. Ducha i kościoła św. Jana.

Najbardziej efektowny budynek z zespołu placu Orła Białego – dawny pałac głównego przedstawiciela administracji pruskiej – naczelnego prezydenta prowincji pomorskiej Filipa von Grumbkowa, przebudowany w 1890 roku dla towarzystwa ubezpieczeniowego National, dzięki głównemu elementowi dekoracji attyki uzyskał miano Pałacu pod Globusem. (MNS/A.Foto/16105) -

Wędrówkę wokół Starego Miasta zaczynamy przy Bramie Królewskiej, której barokowa forma i ornamentyka stanowi szczególnie atrakcyjny relikt z czasów, gdy ograniczenia przestrzeni wyznaczonej wałami twierdzy powodowały zahamowanie rozwoju miasta i wpływały na specyficzne przekształcenia zabudowy. Tu natrafiamy także na budowle ze starszego okresu, które były położone poza murami średniowiecznego miasta. Dochodzimy wkrótce do nowomiejskiej dzielnicy, wzniesionej w połowie XIX wieku na skarpie górującej ponad dworcem kolejowym na południowym skraju dotychczasowego obszaru miasta. Następnie kierujemy się głównymi ulicami na styku ze Starym Miastem, poznając to co oglądać mógł przeciętny gość przybywający pociągiem, ograniczony czasem i możliwościami pieszego spaceru. Można pokusić się o jeszcze jedną analogię z podróżnym pozbawionym fachowego przewodnika – docieramy do miejsc w pewnym sensie przypadkowych, oglądamy to, co los zachował ze zbioru zdjęć wykonanych przez dawnych fotografów. Wyjątkowo szybki i rozległy rozwój Szczecina po zniesieniu fortyfikacji – w ostatniej ćwierci XIX stulecia – spotkał się zarówno z akceptacją, jak i głosami krytyki. Powstające wówczas śródmieście Szczecina przetrwało pogrom wojny w znacznie lepszym stanie niż zniszczone dywanowymi nalotami dzielnice nadodrzańskie. Stare fotografie rejestrujące wygląd znanych ulic, placów i budowli, pozwalają na dokonywanie fascynujących odkryć, na śledzenie zmian jakie zaszły w stosunku do pierwotnego stanu i wystroju.

Brama Portowa, dawnej zwana Brandenburską i Berlińską witała pompatyczną dekoracją i napisem nawiązującym do historii Szczecina, panoramą miasta i symbolami sławiącymi króla Fryderyka Wilhelma I. (MNS/A.Foto/15568) -

Określenie Szczecina jako miasta parków i zieleni ma swój rodowód w polityce zagospodarowania przestrzennego planistów, architektów i włodarzy miasta z przełomu XIX i XX wieku. Ich idee, których realizacji nie mogli w pełni obserwować, przesądziły o tym, że Szczecin zasłużył na to wyjątkowo zaszczytne miano. Zasadność tego określenia dzisiaj – w początku XXI wieku – coraz częściej stawiana bywa pod znakiem zapytania. Winę za to tylko w nieznacznym stopniu można przypisać niszczącym działaniom wojny. Poważniejsze straty są konsekwencją niedostatecznej dbałości, niewłaściwych decyzji, innych priorytetów w minonym półwieczu. O urodzie zieleni miejskiej decydują nie tylko rozległe parki i zieleńce, alejowe obsadzenia ulic, ogrody i przedogródki, ale także architektura umiejętnie wtopiona w przyrodę, rzeźby, pomniki, ławki i ogrodzenia. To wszystko śledzić można nie tylko na fotografiach zebranych specjalnie pod tym kątem, ale także na zdjęciach w poprzednich rozdziałach, poświęconych innym tematom przewodnim. Być może przechadzka po miejscach, które niegdyś skłaniały do zatrzymania i prowokowały do ich utrwalenia na fotograficznej kliszy, pobudzi nas dzisiaj do działań umożliwiających przywrócenie Szczecinowi statusu miasta gdzie o zieleń dbają wszyscy, a ona odwdzięcza się nam pełnią urody.

Fotografia ukazuje z bliska dekorację tympanonu dawnego pałacu Stanów Pomorskich przy ul. Staromłyńskiej, pozwala również zobaczyć niezachowane kamienice przy pl. Żołnierza. (MNS/A.Foto/15599) -

Określenie Szczecina jako miasta parków i zieleni ma swój rodowód w polityce zagospodarowania przestrzennego planistów, architektów i włodarzy miasta z przełomu XIX i XX wieku. Ich idee, których realizacji nie mogli w pełni obserwować, przesądziły o tym, że Szczecin zasłużył na to wyjątkowo zaszczytne miano. Zasadność tego określenia dzisiaj – w początku XXI wieku – coraz częściej stawiana bywa pod znakiem zapytania. Winę za to tylko w nieznacznym stopniu można przypisać niszczącym działaniom wojny. Poważniejsze straty są konsekwencją niedostatecznej dbałości, niewłaściwych decyzji, innych priorytetów w minonym półwieczu. O urodzie zieleni miejskiej decydują nie tylko rozległe parki i zieleńce, alejowe obsadzenia ulic, ogrody i przedogródki, ale także architektura umiejętnie wtopiona w przyrodę, rzeźby, pomniki, ławki i ogrodzenia. To wszystko śledzić można nie tylko na fotografiach zebranych specjalnie pod tym kątem, ale także na zdjęciach w poprzednich rozdziałach, poświęconych innym tematom przewodnim. Być może przechadzka po miejscach, które niegdyś skłaniały do zatrzymania i prowokowały do ich utrwalenia na fotograficznej kliszy, pobudzi nas dzisiaj do działań umożliwiających przywrócenie Szczecinowi statusu miasta gdzie o zieleń dbają wszyscy, a ona odwdzięcza się nam pełnią urody.

Klinkierowa dekoracja z fontanną przy alei lipowej na Cmentarzu Centralnym. (MNS/A.Foto/15605) -

Najdawniejsze ślady potwierdzają istnienie na terenie Szczecina grodu łużyckiego, a następnie osadnictwa słowiańskiego z końca VII i z VIII wieku. Gród i podgrodzie, osada rzemieślniczo-rybacka, osiedle o charakterze miejskim, wreszcie miasto – wszystko to skupiło się wokół Wzgórza Zamkowego i portu. Centrum Szczecina przed ponad tysiąc lat znajdowało się stale w tym samym rejonie. Oto widok z Zamku w kierunku południowym z około 1935 r. Po lewej stronie szczyt starego ratusza, zabytkowe kamieniczki Rynku Siennego i giełda, w centrum wśród ciasnej zabudowy dom Loitzów z maswerkową dekoracją, po prawej stronie część zabudowy ul. Grodzkiej – jednego z najstarszych traktów miejskich. Widoczny w tle kościół św. Jana usytuowany był na skraju dawnego Szczecina, tuż przed wiodącą do miasta bramą św. Ducha. (MNS/A.Foto/4996) -

Poszerzenia ul. Mostowej dokonano kosztem dawnej zabudowy kwartału sięgającego do ul. Darguja. Na ograniczonym terenie powstał tylko jeden budynek z dekoracyjnym szczytem (ok. 1910 r). (MNS/A.Foto/15637) -

Poszerzenia ul. Mostowej dokonano kosztem dawnej zabudowy kwartału sięgającego do ul. Darguja. Na ograniczonym terenie powstał tylko jeden budynek z dekoracyjnym szczytem (ok. 1920 r). (MNS/A.Foto/15489) -

Sprzed 1870 r. (1860) r.) pochodzi również widok wewnętrznej – miejskiej strony Bramy Portowej, zwanej dawniej Berlińską. Po bokach widoczne są kazamaty umieszczone we wnętrzu wałów. Bogata dekoracja elewacji, pochodząca z około 1740 r. jest dziełem rzeźbiarza Meyera. (MNS/A.Foto/5363 B) -

Brama Królewska, pierwotnie zwana Anklamską, uzyskała w latach 1726-28 formę nawiązująca do łuku triumfalnego. Tutaj także dekoracje wykonał B. Damart, a prace kamieniarskie – J.H. Trippel. Kolejna fotografia z 1860 r. ukazuje jej elewację zewnętrzną przed likwidacją wałów i bocznych przejść dla pieszych. (MNS/A.Foto/5363 A) -

Pochodzący z końca XVI wieku portal budynku starej ujeżdżalni przy ulicy Rycerskiej z przesklepionymi konchowo niszami bocznymi, bogato profilowaną archiwoltą i kartuszem z gryfem, na przedwojennych fotografiach uzupełniony jest dekoracyjną płaskorzeźbą z herbami książęcymi, inskrypcją i datą 1626. (MNS/A.Foto/13753) -

Od strony ul. Grodzkiej i Kuśnierskiej na dziedziniec zamkowy prowadził wjazd, którego filary zdobiły rzeźby wykonane prawdopodobnie przez twórcę dekoracji szczecińskich bram miejskich – Bartholome Damarta. Fotografię wykonano w trakcie remontu skrzydła środkowego w latach 20-tych XX wieku. (MNS/A.Foto/15564) -

Wejście na dziedziniec menniczy, zwany też żurawim przez bramę od strony wieży dzwonów w 1928 r. Poszerzone dobudówkami z XVIII w. skrzydło Filipa II pierwotnie mieściło na parterze zbrojownię i wozownię, a wyżej książęce komnaty mieszkalne oraz zbiory sztuki i bibliotekę. Elewacje skrzydła menniczego zdobi dekoracyjna tablica inskrypcyjna z 1619 r. opatrzona herbami i wizerunkami fundatorów – Filipa II i Franciszka I. (MNS/A.Foto/15562) -

Dziedziniec zamkowy z widoczną w prześwicie ulicą Grodzką w latach 30-tych XX wieku. Skrzydło południowe, rozpoczęte już w XIV w. i powiększane przez księcia Bogusława X, zostało ukończone za czasów księcia Barnima XI. Uzyskało wówczas bogatą dekorację maswerkową; nadbudowa pięter spowodowała konieczność podwyższenia wież. Zakończenie budowy zostało upamiętnione tablicą, na której widnieje data 1538 r. W latach 1872-74 skrzydło uległo całkowitej przebudowie, otrzymując dodatkową kondygnację. (MNS/A.Foto/4983) -

Patrząc z Rynku Węglowego w stronę Zamku zwracano uwagę na charakterystyczne ukształtowanie zbiegu ulic Grodzkiej i Szewskiej. Ze względu na różnicę wysokości utworzono tu malowniczy placyk wydzielony dekoracyjną balustradą. Oto jak wyglądał ten rejon około 1925 roku. (MNS/A.Foto/15639) -

Dalsze fragmenty ul. Grodzkiej, tym razem na odcinku od ul. Szewskiej w stronę Zamku. Do najefektowniejszych budynków należała kamieniczka nr 12 z bogatą dekoracją fasady, pochodząca z lat 80-tych XVIII wieku. Prosty klasycystyczny wystrój, charakterystyczny dla zabudowy z około 1800 r. reprezentuje sąsiedni budynek przy ul. Grodzkiej 13. Te zabytkowe domy sfotografowano jeszcze przed I wojną światową. (MNS/A.Foto/15685) -

Najważniejszym placem Dolnego Miasta – poniżej ul. Panieńskiej – był Rynek Sienny. Szczególnie efektowne kamienice tworzyły zabudowę narożnika z prowadzącą w stronę Odry ul. Osiek. Wyjątkowo bogata dekoracja świadczy o zamożności ich XVIII-wiecznych właścicieli i umiejętności budowniczych. Na fotografii pochodzącej z lat 80-tych XIX wieku zwraca uwagę również ozdobna latarnia ustawiona w centrum placu. (MNS/A.Foto/5337 A) -

Również wartościowy był budynek kształtujący narożnik z ulicą Sienną i wyznaczający pierzeję rynku naprzeciwko ratusza. Wzniesiony w końcu XVII wieku, zachował niezwykle interesującą i bogatą dekorację bocznych części szczytu, gdzie wśród przenikającej się, bujnej wici akantu, wkomponowano urocze putta. Zdjęcie z końca XIX wieku utrwaliło wygląd tego budynku zanim względy użytkowe zdecydowały o znacznym przekształceniu parteru. (MNS/A.Foto/5337 B) -

Fotografia z 1912 r. przedstawia plac przed Bramą Portową, gdzie wyraźnie widać różnicę pomiędzy zabudową Starego Miasta a śródmieściem. Wybudowane na zewnątrz bramy wysokie kamienice o dekoracyjnym opracowaniu typowym dla końca XIX w. kontrastują ze zmiennym gabarytem, rozdrobnieniem i różnorodnością wystroju budynków wschodniej pierzei al. Niepodległości. (MNS/A.Foto/13957) -